Veblen Mallar Nelerdir? Edebiyatın Gözünden Gösterişin Estetiği
Kelimelerin dünyasında her kavram bir hikâye taşır. Ekonomi bazen rakamların diliyle konuşur; ancak o rakamların ardında insanın arzuları, korkuları ve tutkuları gizlidir. Bir edebiyatçının gözünde bu arzular, bir roman karakterinin iç çatışması kadar dramatik, bir şiirin sessizliği kadar anlamlıdır. Veblen mallar kavramı da bu hikâyenin bir parçasıdır — görünüşte ekonomik, ama derininde insani bir mesele: görünür olma arzusu.
Veblen Mallar: Gösterişin İktisadı, Kimliğin Hikâyesi
Ekonomi literatüründe Veblen mallar, fiyatı arttıkça talebi de artan ürünleri ifade eder. Klasik iktisadın “fiyat artarsa talep azalır” kuralını tersine çeviren bu mallar, insanın rasyonel olmaktan çok sembolik bir varlık olduğunu gösterir.
Lüks saatler, pahalı arabalar, sınırlı sayıda üretilmiş çantalar… bunlar yalnızca eşyalar değil, aynı zamanda birer hikâye anlatıcısıdır.
Thorstein Veblen’in 19. yüzyılın sonunda ortaya koyduğu bu kavram, aslında bir ekonomik analizden çok, bir toplumsal roman gibidir. Tıpkı bir karakterin kendini göstermek için seçtiği kıyafetler gibi, insanlar da bu mallarla kim olduklarını (ya da kim olmak istediklerini) anlatırlar.
Edebiyatta Veblen Malları: Statünün Sessiz Dili
Edebiyat, Veblen mallarının ruhunu çok önceden sezmişti. Balzac’ın “Goriot Baba” romanındaki Parisli aristokratlar, servetlerini yalnızca yaşamak için değil, görünmek için kullanırlar. Her mobilya, her kıyafet, her davet — bir toplumsal vitrinin parçasıdır.
Benzer bir temayı Halit Ziya Uşaklıgil’in “Aşk-ı Memnu” romanında da görürüz. Bihter’in gösterişli evi, lüks eşyaları, zarif elbiseleri, aslında ruhundaki boşluğu doldurmaz. O da tıpkı bir Veblen malı gibi, pahalı oldukça değer kazandığını sanan bir dünyanın içindedir. Edebiyat burada, gösterişin yalnızca bir ekonomik davranış değil, bir varoluş biçimi olduğunu fısıldar.
Karakterler ve Gösterişin Tragik Estetiği
Edebiyatta Veblen mallarının en güçlü yankısı, insanın kendini “nesneleştirmesi”dir. F. Scott Fitzgerald’ın “Muhteşem Gatsby” romanındaki Jay Gatsby karakteri bunun klasik örneğidir.
Gatsby, lüks partiler düzenler, en pahalı arabaları alır, ihtişam içinde yaşar — ama tüm bunlar Daisy’ye görülmek içindir. Onun mal varlığı, bir aşkın değil, bir görünme arzusunun bedelidir.
Veblen malları bu noktada sadece ekonomik bir kavram değil, edebi bir simge hâline gelir. Tıpkı Gatsby’nin evi gibi, her bir lüks mal, insanın içsel boşluğunu süsleyen bir metafordur.
Bu mallar pahalandıkça değil, hikâyeleri büyüdükçe değer kazanır. Çünkü insanın asıl satın almak istediği şey, ait olma duygusudur.
Gösterişin Poetikasından Toplumsal Eleştiriye
Veblen mallarını edebi bir mercekten okuduğumuzda, karşımıza “gösterişin poetikası” çıkar.
Edebiyat, gösterişi yalnızca kınamaz; aynı zamanda anlamaya çalışır. Çünkü her gösterişin ardında bir eksiklik, bir arayış, bir kendini kanıtlama çabası vardır.
Marcel Proust’un “Kayıp Zamanın İzinde” romanındaki karakterler, zamanla, anılarla ve sosyal statülerle yarışırlar. Onlar için pahalı bir tablo ya da bir davet bile, “ben de varım” demenin bir yoludur.
Edebiyat, bu durumu bir trajedi olarak gösterir. Çünkü gösterişin bedeli, kendilik kaybıdır.
İnsan, tıpkı bir Veblen malı gibi, başkalarının gözünde değer bulmaya başladığında, kendi özünü unutmaya başlar.
Veblen Mallarının Çağdaş Yüzü: Dijital Gösteriş
Bugünün dünyasında Veblen malları yalnızca fiziksel değildir. Artık bir marka çantasının yerini bir mavi tik, pahalı bir arabanın yerini ise “takipçi sayısı” almıştır. Dijital çağın Veblen malları, sosyal medya profilleridir. Her paylaşım, bir vitrin; her beğeni, bir statü işaretidir.
Edebiyatın bu çağdaki versiyonu ise dijital bir roman gibidir — herkes kendinin yazarı, ama aynı zamanda kendi seyircisidir.
Bu dönüşüm, Veblen’in öngörüsünün hâlâ geçerli olduğunu gösterir: Gösteriş biçimleri değişse de, görülme arzusu insan doğasının sabit bir parçasıdır.
Sonuç: Gösterişin Edebi Yankısı
Veblen mallar, ekonominin ötesinde bir insan hikâyesidir.
Bir edebiyatçının gözünden bakıldığında, bu mallar insanın kendini arayışında kullandığı sembollerdir — kimi zaman bir kurtuluş, kimi zaman bir kayboluş biçimi.
Belki de asıl soru şudur:
Biz Veblen mallarını mı tüketiyoruz, yoksa onların bize biçtiği kimliği mi?
Okuyucular, siz de düşünün:
Hangi roman kahramanında, hangi hikâyede, hangi eşyada kendi gösterişimizi görürüz?
Belki de bu sorular, edebiyatla ekonominin kesiştiği en insani noktayı bize gösterecektir.